کد آهنگ

استاد حجة السلام والمسلمین سید محمد مهدی میرباقری

2 / 2 ـ امالی از سیر علمی دستیابی به مدرنیته در غرب

مدرنتیه برای جهانی شدن و ساختن جامعه، یک دستگاه تولید، توزیع و مصرف دارد. دستگاه تولید مدرنیته، دستگاه تولید مفاهیم است؛ یعنی بر محور همین ارکان فرهنگی و با روش و معرفت شناسی جدید، نظام مفاهیمی را ـ از مفاهیم بنیادین تولید گرفته تا مفاهیم تخصصی ـ تولید کرده است. این نظام مفاهیم تولید شده، نظام مفاهیم تخصصی هستند. نظام مفاهیم غرب (= شبکه علوم غربی) با وجود منسجم نبودن، به طرف وحدت گرایی سیر می­کند؛ یعنی می­خواهند این معارف گسترده را با گرایشهای مختلف تخصصی به یک نظام مفاهیم تبدیل کنند. در این مفاهیم، علوم پایه را می­توان به منزله اصول اعتقادات و علوم تجربی و انسانی را به منزله فروع اعتقادات دانست. غربیها ابتدا مجموعه هماهنگی از بنیادی­ترین مفاهیم را ـ مثل فلسفه­های اجتماعی جدید، مبانی معرفت شناسی جدید تا علوم و نظام مفاهیم تخصصی ـ ایجاد کردند. بعد این نظام مفاهیم تخصصی را درجه بندی و تعریف کردند و به ثبت جهانی رساند، بعد نظام ارزش گذاری خاصی را برای این مفاهیم معین نموند و آن را هم به ثبت اجتماعی و تدریجاً به ثبت جهانی رساندند. بنابراین یک نظام مفاهیم تخصصی بنیادی و کاربردی تولید شده است که عرصه حیات اجتماعی بشر را سامان می­دهد. بعدها این مفاهیم تولید شده پایه و اساس تعریف و و شکل­دهی به ساختارهای اجتماعی قرار گرفتند. بنابراین یک ساختار اجتماعی ساختند که متناسب با مدارجی است که درنظام مفاهمی­ آنان تعریف شده است. سپس یک نظام آموزشی هماهنگ به وجود آوردند که متناسب با آن، مناصب اجتماعی و تحقیر و تجلیل­های اجتماعی و ارزش گذاری­های علمی تعریف می­شود و در آینده افرادی که کرسی­های قدرت را در جامعه به دست می­گیرند بر پایه همین مفاهیمی که یاد گرفته­اند، ارتباطات اجتماعی را شکل می­دهند. اگر چه ـ ظاهراً ـ فرد مجبور به تن دادن به این روابط نیست؛ ولی در چرخش ارتباطات اجتماعی مجبور به حرکت در این مسیر تعریف شده است.

در حقیقت محصول این نظام مفاهیم و ساختار اجتماعی، تولید محصولاتی از قبیل تکنولوژی، محصولات مصرفی و تولید خدمت است. طبیعی است که آنان از طریق همین سامان دهی محصولات، جریان نیاز و ارضای اجتماعی را شکل داده­اند. مثلاً صد سال پیش نیاز به جریان الکتریسیته در جامعه نبود و یا بسیار محدود بود، ولی تدریجاً جریان نیاز اجتماعی را به سمتی بردند که در زوایای مختلف زندگی به این امر احساس نیاز می­شود.

3 ـ پذیرش مدرنیته، بلی یا خیر!؟

1 / 3 ـ تقابل با مدرنیته و لزوم شناخت لایه­ های مختلف آن

شاید گفته شود ما مجبور به تن دادن به این جریان شکل گرفته در جامعه نسیتیم، ولی حقیقت این است که این جریان تدریجاً فضایی را ایجاد می­کند که تخلف از گرایش غالب اجتماعی ممتنع می­شود. مثلاً در دوره­ای که برق به کشور آمد بعضی از طرفداران سنت، مانع آن شدند. اما آیا توانستند مقاومت کنند؟ یا اینکه گرایش غالب اجتماعی آن­ها را هم مجبور کرد که همراه شوند؟ واقعاً اگر کسی نخواهد از شیوه زندگی جدید تبعیت کند، می­تواند این محصولات جدید را ـ از خدمات گرفته تا کالاها ـ مصرف نکند؟ و یا از خدمات پزشکی که به جامعه ارائه می­شود استفاده نکند و ازاین شیوه تخلف نماید؟

مدرنیته، همان جریانی است که دردنیا اتفاق افتاده و بر اساس یک سلسله مفاهیم بنیادین، تمدنی را ساخته است که امکان دارد فردی آن مفاهیم بنیادین ـ مثل اومانیزم و راسیونالیزم ـ را نپذیرد و یا لیبرالیزم، سکولاریزم، عرفی کردن حیات بشر، نفی قدسیت از حیات اجتماعی بشر، به حاشیه راندن معنویت و تعالیم انبیاء را قبول نداشته باشد در حقیقت بنیادی ترین اصول فرهنگ تجدد غربی همین مفاهیم است که به صورت یک ریشه در بدنه و ساقه و شاخ و برگ تمدن غرب حضور دارد. و به عبارت دیگر سطحی ترین لایه تمدن غرب همین فناوریها است و در پشت اینها ساختارهای اجتماعی و نظام مفاهیم تولید شده هستند. اگر آن فضای پشتی تولید مفاهیم و تحول در گرایشها به اومانیزم و لیبرالیزم را کنار بگذاریم، آیا مفاهیم تخصصی غرب، تولید می­شود؟

باز هم تأکید می­کنم که همه این مفاهیم تخصصی روبنای این تحولات بنیادین هستند. روح و جان و جوهره تجدد همین تحولات است که ریشه تمدن غربی به شمار می­رود. یعنی ابتدا انسان غربی، متحول شده و بعداً این تمدن ساخته شده است؛ لذا خودشان هم تأکید می­کنند و می­گویند، تصور نشود اگر محصولات تمدن غرب از فناوری و تکنولوژی آن تا محصولات مصرفی اش به کشور دیگر برده شود، تجدد و توسعه به آن جا راه پیدا می کند. اول باید بافت انسانی آن تغییر کند و تغییر بافت انسانی هم از بنیادی ترین لایه روح انسان باید آغاز شود. یعنی انسانی که به ارزشهای بیرونی و ارزش­های بر آمده از ادیان، احساس وابستگی می­کند، انسانی که پایگاه حقانیت را در بیرون خودش می­بیند و معتقد به پرستش خدای متعال است، هرگز نمی­تواند با تمدن غرب ترکیب شود. انسانی که می­خواهد بر عرصه حیات اجتماعی­ او بندگی خدای متعال و پرستش خدای متعال حاکم باشد، نمی­تواند توسعه غربی را تحمل کند. و اساساً تحول در بافت انسانی در او اتفاق نمی­افتد.

2 / 3 ـ نشانه­هایی از تردید عمومی در حقانیت مدرنیت

فرهنگ تجدر، فرهنگی است که در صدد به حاشیه راندن دین و معنویت است و این کار را از طریق ایجاد نظام مفاهیم تخصصی، ساختارها و محصولات انجام می­دهد. با ایجاد یک جبر اجتماعی و یک گرایش غالب اجتماعی، نظام خود را هم تحمیل می­کند. در واقع مجاری سنجشی و حسی انسان را تحت کنترل قرار می­دهد.

عده­ای از روشنفکران (البته اگر بتوان آنها را روشنفکر نامید) در دنیای اسلام طرفدار اندیشه تجدید هستند و معتقدند تجدد یک مجموعه به هم پیوسته و هماهنگ است و تجزیه شدنی نیست و آموزه های دینی کاری به عرصه اجتماعی بشر ندارند و تلاش می­کنند که آن مفاهیم بنیادین تجدد از سکولاریزم تا راسیونالیزم و لیبرالیزم و حتی امانیزم را توجیه کنند. چنین گرایشی در دنیای اسلام سابقه دار بوده و هنوز هم هست. این یک جریان فرهنگی در دنیا است که در دنیای اسلام هم نفوذ نموده و فرهنگ سازی نیز کرده است. هم اکنون کسانی هستند که طرفدار مدرنیزم، مدرنیزاسیون و بازسازی و اصلاحات بر مبنای تجدد هستند و جایی هم که بین دین داری جامعه و تجدد، تعارض پیدا می­شود، حکم بر اصلاح قرائت دینی جامعه می­دهند. البته این گرایش ، خاص یک کشور نیست؛ بلکه گرایش در دنیای اسلامی است.

به نظر می­رسد فضای کنونی جهان، فضای تردید در حقانیت و کارآمدی مدرنیته است. اگر نگوییم عصر، عصر فروپاشی تجدد است، ولی تردید در حقانیت آن عمومی است. فروپاشی اردوگاه کمونیزم شوروی بیش از آن که ناشی از ضعفهای مادی باشد، یک فروپاشی ناشی از درگیری با معنویت است؛ همان چیزی که در واقع لیبرال دموکراسی هم با آن مواجه است. با وجود این، مغرب زمین فرهنگ خود را عمدتاً از طریق انسانهایی که در نظام آموزشی خود پرورش می­دهد جهانی کرده است، ولی بسیاری از کسانی که محصول همین دانشگاه­ها هستند و همان مفاهیم تخصصی را آموخته­اند، طرفدار انقلاب اسلامی هستند. این درست است که دانشگاههایی مثل آکسفورد، سرون و هاروارد که مظهر اعلای الینه سازی انسان هستند، نیروهایی ساختند که هنگام برگشت به کشور خودشان تمام مسئولیتی که روی دوش خود احسای می­کردند، غربی کردن کشورشان بود و این که فرهنگ سنتی جامعه خودشان را به نفع فرهنگ تجدد تغییر بدهند؛ کسانی مثل تقی زاده ها، میرزا ملکم خان­ها و ... ـ که مختص به ایران هم نیستند ـ در تمام دنیای اسلام بوده اند و به تغییر فرهنگ کشورشان به نفع فرهنگ غرب افتخار می­کردند. اما درعین حال از بسیاری از دانش آموختگان همین مراکز و دانشگاهها، نه تنها نسبت به کارآمدی و حقانیت تمدن غرب تردید دارند، بلکه کاملاً در مقابل آن جبهه گیری می کنند. افرادی مثل روژه گارودی که یکی از پنج چهره شاخص کمونیزم ـ سوسیالیزم اروپایی است از این دسته اند. هر چند اسلامی که او می گوید کاملاً مطابق با اسلامی که ما می گوییم نیست، ولی نفس این تحول که یکی از چهره های سرشناس کمونیزم اروپایی، طرفدار اسلام گردد و سپس بامنافع غرب درگیر شود، بسیار حائز اهمیت است. یا مثلاً کارلس که چهره سرشناس در جنگهای چریکی کمونیست­ها بوده است هنگامی که دست گیر شده بود با مشت گره کرده سه بار تکبیر گفته است.

دقیقاً در شرایطی که تجدد، لذت جویی حسی را به اوج خویش رسانده است، بسیاری از مردم غرب در حقانیت مدرنتیه و کارآمدی آن تردیددارند. این احساس نارضایتی و ناخشنودی در حال گسترش است و در مقابل، گرایش به اسلام نیز یک گرایش رو به رشد است. برای مثال سوئد یکی از استثنایی­ترین کشورهای اروپاست که اولاً از نظر شاخص­های توسعه جزء پیشرفته­ترین کشورهای اروپایی است و ثانیاً یک کشور لائیک به تمام معناست. در حقیقت بیش از 50 درصد مردم سوئد هیچ مذهبی ندارند، با این همه در یک نظر سنجی که قبل از 11 سپتامبر انتخاب اول جوانهای سوئد اسلام بوده و اخیراً مشخص گردیده که در دو دهه گذشته رشد اسلام خواهی بیست برابر شده است. پس این گرایش جدی در مخالفت با تجدد، خاص دنیای اسلام نیست و در دل خود اورپا هم این گونه است.

3 / 3 ـ پذیرش مدرنیته برابر با نفی دین و معنویت در جامعه

غرب تمام تلاشش را علیه معنویت به کار بست؛ از به حاشیه راندن دین شروع کرد و با شعاردین حداقلی و جدایی دین از عرصه حیات اجتماعی بشر ادامه داد، تا این که تدریجاً به انکار اصل دین پرداخت. این فرهنگ، یک زمانی دین را یک مفهوم قدسی محترم فردی می­دانست که برای ارتباط باطنی انسان با عالم غیب است و باید از عرصه اجتماعی بشر کنار رود، اما اکنون نه تنها خدا را مورد انکار قرار داده، بلکه به بدترین شکل، آن را تحقیر نیز می­کند.

در دورن تجدد و مدرنیته، دو جریان وجود دارد: یکی جریان سوسیالیزم و کمونیزم که اردوگاه شرق است و یکی اردوگاه لیبرال دموکراسی؛ هر دو اردوگاه در نفی اصل بودن خدا که محوری­ترین تعالیم انبیاست، مشترک هستند.

کمونیستها به بدترین شکل گرایش به معنویت و خدا را تحقیر کرده­اند و آن را ناشی از واژگونی شرایط اقتصادی جامعه دانسته­اند. فیلسوف­های طرفدار لیبرال دموکراسی هم اعتقاد به خدا را ناشی از جهالت بشر و ترس بشر عنوان کرده­اند؛ یعنی عقده­های بشر مبدأ پیدایش گرایش به عالم غیب هستند و بشر به خاطر ترس و جهالت خود توهم سازی می­کند. فروید معتقد است عقده­های سرخورده جنسی به نیایشهای معنوی تبدیل می­شوند.

این حرفها که امروزه زشت و غیر قابل قبول است زمانی در محافل روشنفکری دنیای اسلام تجلیل می­شده است. محصولات فرهنگ تجدد و فرهنگ غرب، فضا و بستری را برای مجاری حسی و سنجشی بشر ایجاد می­کند که تدریجاً اخلاق اجتماعی و فرهنگ اجتماعی را تغییر می­دهد و گرایش غالب اجتماعی را به فرد تحمیل می­کند؛ به گونه­ای که فرد مجبور می­شود در این گرایش غالب حرکت کند.

اکنون نیز نسبت به جهانی­سازی این چنین دیدگاهی وجود دارد؛ یعنی جهانی سازی یک گرایش غالبی است که باید در مقابل آن تسلیم شد. البته هر چند این نگرش ناصوابی است؛ ولی به هر حال یک جریان فرهنگی است.

4 ـ بررسی جریان فرهنگی خدامدار به عنوان جریانی در مقابل فرهنگ تجدد

در مقابل جریان فوق، جریان فرهنگی دیگری است که این هم یک فرهنگ تاریخی است؛ یعنی فرهنگی که معتقد به حضور پرستش خدای متعال در همه عرصه های حیات بشر است. این فرهنگ، مقابل فرهنگ اومانیزم است. بنیادی­ترین اصل این فرهنگ، توحید است و توحید یعنی این که همه جریان حیات بشر باید معطوف به بندگی خدای متعال شود. یعنی پرستش حضرت حق در همه لایه­های اراده انسان جریان داشته باشد. البته این مسأله تبدیل به یک سلسله اصول و معارف و نظام­های اجتماعی و حقوقی می­­شود که رو بنای این اندیشه است. این گرایش به توحید، گرایشی رو به رشد در دنیا است و یکی از عوامل تأثیر گذار بر رشد آن در دنیا، انقلاب اسلامی ایران است که حتی تحصیل کرده­های محافل علمی غرب را تحت تأثیر قرار داده است.

این گرایش به اسلام، نه فقط در تحقیق و اندیشه، بلکه در تحقق و عمل رو به گسترش است. حال یک پرسش اساسی مطرح می­شود و آن اینکه در چالش بین اسلام و تجدد چه باید کرد؟ یک طرف فرهنگ تجدد و یک طرف هم فرهنگ اسلام است. چگونه باید بین این دو فرهنگ ارتباط ایجاد کرد؟

1 / 4 ـ مدرنیته اسلامی و تمدن اسلامی دو گرایش محوری در جریان فوق

این گرایش توحیدی، در درون خود گرایش­های مختلفی دارد که دو مورد از آنها قابل ذکر است: یک گرایش که گرایش اغلب روشنفکران دنیای اسلام به شمار می­رود و گرایش غالبی است و به دنبال تحقق عینی و عملی اسلام است. روشنفکران معتقد به این گرایش از سید جمال گرفته تا مرحوم شهید مطهری و دیگر اندیشمندان معاصر، بر این باورند که بایستی ره آوردهای مثبت تجدد را با آموزه­ها و تعالیم دینی جمع کرد و تمدنی مرکب از این دو ارائه داد. می­توان این گرایش را «مدرنیته اسلامی» نامید. اگر معتقد به این تفکر رو به رشد در جهان باشیم که عصر ما عصر مدرنیته­های متعدد و جدید است ـ یعنی تجدد و نوگرایی و تحول گرایی در آن وجود دارد ـ آنگاه مدرنتیه اسلامی معنای دیگری می­یابد؛ یعنی تحول گرایی بر مبنای اسلام و این تفکر غالب روشنفکران دنیای اسلام است. این روشنفکران جمع بین تعالیم دینی و آموزه­های انبیای الهی با تجارب بشری را امری ممکن می­دانند. بنابراین وقتی تعارضی بین نرم افزار و سخت افزار حیات اجتماعی مدرن با مفاهیم قدسی نبود دلیلی برای به حاشیه راندن دین وجود ندارد. می­توان متجدد زندگی کرد و هم آموزه­های دینی را به کار بست. در مقابل این گرایش، گرایشی دیگری در بین طرفداران اسلام در عمل و تحقق وجود دارد که معتقد است تجدد یک مجموعه به هم پیوسته است؛ یک شجره است که از یک ریشه آب می­خورد. و پیوند بین این درخت و شجره طیبه اسلام ممکن نیست. این گرایش معتقد است مدرنیته یک مجموعه است، ولی ره آورد این مجموعه برای بشر مثبت نبوده و با وجود جدا کردن بشر از معنویت و نیاز فطری خودش، در تأمین دنیای بشر به توفیقی دست نیافته است. این گرایش نه تنها مخالف این ادعاست که مدرنیته آزادیهای اجتماعی به بار می­آورد؛ بلکه بر عکس معتقد است بردگی مدرن و بردگی نرم افزاری جدید، بسیار پیچیده تر از بردگی قدیم است. رویکرد این گرایش به مدرنیته همانند رویکرد پست مدرن، یک گرایش نقادانه است ولی از دو منظر متفاوت می­باشد. این گرایش نقادانه در درون موحدین و دنیای اسلام از منظر تکیه به مفاهیم و تعالیم انبیاست؛ ولی پست مدرن، اگر چه نگاهش به مدرنیته و مطلق گرایی او یک رویکرد نقادانه است؛ اما گرایش به ادیان نیست.

2 / 4 ـ تشکیک در بنیان­های معرفتی گرایش اول از سوی طرفداران تمدن اسلامی

طرفداران مدرنیته اسلامی، پایگاه­های معرفتی مختلف و متباینی را به رسمیت می­شناسند چرا که حس را پایگاهی می­دانند که پایگاه علوم تجربی است؛ عقل را پایگاهی مستقل می­دانند که پایگاه علوم نظری است و وحی را پایگاه معارف نقلی می­دانند و سه دستگاه موازی تعریف می­کنند.

طرفداران تمدن اسلامی با این تقسیم بندی مخالفند و معتقدند که با تعریف دستگاههای موازی، طبقات مرجع مختلف در جامعه ایجاد می­شود. عده­ای تکنوکرات می­شوند و به معارف تجربی تکیه می­کنند و یک طبقه در جامعه مرجع می­شوند و تصمیم گیری آنها هم ربطی به آموزه های عقلانی و وحیانی ندارد؛ برای مثال در دستگاه پزشکی، ساختار تجویز دارو و درمان کاری به آموزه های انبیاء ندارد، مستقلاً به عنوان یک علم راه خودش را ادامه می­دهد. علاوه بر این طبقه مرجع، طبقه مرجع دیگری هم وجود دارد به نام حکما و عرفا و یک طبقه مرجع دیگر هم فقها هستند. این سه طبقه مرجع، در واقعیت با هم تعارض دارند و این تعارض بین طبقات متعدد مرجع و تصمیم ساز و تصمیم گیر، یکی از اصلی ترین عوامل تشتت اجتماعی در کشور است. با تعریف پایگاههای مستقل از هم، پایگاه علم و تکنولوژی از وحی و علوم عقلانی جدا می­شود و سه حوزه جدا از هم و سه دستگاه تصمیم گیرنده به وجود می­آید؛ حتی در درون فرد نیز این اتفاق رخ می­دهد و این امر در فرد تعارض و تشتت روانی ایجاد می­کند. یکی از دلایلی که دروس معارف در دانشگاهها جای پایی باز نمی­کند بی­ارتباط بودن با تخصص افراد است. چرا که علم تخصصی آنان علم سکولار است و این دو در تعارض با هم هستند، در نتیجه فرد دچار تعارض می­شود. همان طور که اگر شخصی مرجع­های مختلف معرفتی داشته باشد دچار بحران شخصیتی می­شود، جامعه نیز این گونه است. اگر دستگاههای معرفتی جامعه هماهنگ نباشند و به یک اصل فلسفی تکه شود که برهان و قرآن و عرفان یکی است، چون این ها در عمل یکی نیستند، تعارض ایجاد می­شود. در حقیقت باید ساختاری تعریف شود تا این ها را هماهنگ کند.

گرایش فرهنگی که ما از آن سخن می­گوییم می­خواهد توحید را مبنای حیات اجتماعی قرار دهد و نظام معرفتی اجتماعی و شبکه اطلاعات اجتماعی را بر محور معارف دینی شکل دهد.

پرسش و پاسخ

1 ـ تمدن اسلامی اصلی­ترین رقیب تمدن غرب

سؤال: آیا آن چه که در دنیای امروز در حال اتفاق افتادن است، علائم خوب و مناسبی برای این نتیجه گیری است؟ ممکن است جریانهای فرهنگی در درونشان یک سؤال جدی را به وجود آورند. مثلاً ممکن است مدرنیزم بتواند در ادامه حیات خود با تمهیداتی، مشکلات خودش را حل کند؛ یعنی بشر را به سمت معنویت و خدا سوق دهد. سؤال این جاست که چرا نام آقای کارلس را در کنار آقای گاردوی که فرد تحصیل کرده­ای است آوردید؟

جواب: یادم هست وقتی گورباچف سرکار آمد و اصلاحات را شروع کرد طرفداران کمونیسم می­گفتند هیچ اتفاق عظیمی نیفتاده است. در حالی که برای اهل بصیرت و محور و صدر آنها، امام(ره) آشکار بود که دیگر حیات کمونیزم به پایان رسیده است و دلیلش هم این بود که اقتدار کمونیستها در عالم ناشی از پایگاه سیاسی آنها بود و انقلاب اسلامی این پایگاه را از آنها گرفت. انقلاب اسلامی که یک گرایش عدالت خواهانه همراه با گرایش به توحید و معنویت بود همه طرفداران عدالت را آماده کرد و موازنه قدرت را به هم زد.

همه این امور فروپاشی در مقابل معنویتی است که اسلام ایجاد کرده است. من معتقدم همین مطلب را هانتینگتون نقل کرده است. او درست یک سال یا دو سال بعد از فروپاشی شوروی دو تا نظریه مطرح کرد: اول نظریه پایان تاریخ بود که گفت لیبرال دموکراسی بر رقیب خودش ـ یعنی کمونیزم سوسیالیزم که ده­ها سال با هم می­جنگیدند ـ پیروز شد و دوم نظریه مربوط به تمدنها (یعنی برخورد تمدنها) بود که تقریباً تأثیر گذارترین نظریه در دوره معاصر ما در اندیشه سیاسی و رفتار سیاسی جهان است. جریان 11 سپتامبر هم از همانجا ناشی می­شود. در واقع هانتینگتون به دو نکته توجه داشت: اول این که دریافته بود فروپاشی شوروی بیش از این که مستند به لیبرال دموکراسی شود، مستند به اسلام است و دوم این که رقیب دوم لیبرال دموکراسی، اسلام است. لذا هانتینگتون نظریه برخورد تمدن­ها را در شرایطی ارائه داده است که به قول خود او اسلام از نو در حال ابداع شدن است و هویت تمدنی و فرهنگی در دنیای اسلام احیاء شده و تمدن اسلامی، اصلی­ترین رقیب تمدن غرب است.

واضح است که غرب در معرض یک فروپاشی جدی است و اصلی ترین عامل آن هم ضعف معنویت در آن جاست. از نظر من شرایط ما دقیقاً 15 سال قبل شوروی است. اصلاحات تازه شروع شده و هیچ کس هم پیش بینی نمی­کند که دوره فروپاشی است. آیا این که اسرائیل ـ پایگاه صهیونیستها ـ در مقابل اسلام هیچ کاری نمی­تواند بکند، علامت این نیست که موازنه قدرت در جهان در حال به هم خوردن است؟ جسارتی که در دنیا در مقابل تمدن غرب ایجاد شده، جسارت کمی نیست. آمریکا برای این که چهره خشنی از اسلام نشان دهد، گرایش­های انقلابی دنیای اسلام را به طرف خاصی سوق می­دهد و از تشیع بر می گرداند، اما بیش ترین زمانی که در اروپا کتاب­های مربوط به اسلام فروش رفته است بعد از انقلاب اسلامی بوده است. آیا این که آمریکا تنها رقیب خود (=ایران) را با انواع سلاح ها از بین نمی برد به این دلیل نیست که مبارزه جهانی تغییر کرده است؛ اساساً نفس لشکر کشی و نظامی گری آمریکا نشأت گرفته از شکست اوست؛ شکست او در برابر رشد اسلام خواهی در غرب که قرائن هم برای اثبات این رشد در غرب فراوان است. غربی­ها خود اعتراف کرده اند که تنها و اصلی ترین رقیب آنان، اسلام مبارزی است که خواستار جهانی شدن است. پیشنهاد عمده­ای که برای جلوگیری از رشد اسلام مبارز بیان کرده­اند این است که غرب باید گرایش­های سکولاریستی را در دنیای اسلام افزایش دهد، تا در عین حالی که مسلمانان اسلام را قبول دارند این گرایشها دردنیای اسلام رشد یابد. بنا به گفته خودشان تجدد گراها نیروی آنها در دنیای اسلام هستند! اما نیروی ما در درون تمدن غرب، مسلمانهای بنیادگرا و اصول گرا هستند.

نشانه دیگر برای تولد معنویت جدید در دنیا این است که در این دوره مسیحی­ها حاضر به همکاری با یهودیان نیستند؛ جنگهای صلیبی را یهودیان راه انداختند. یهودی ها دین مسیح را که دین خشنی نبود، سپر خود کرده بودند و اکنون هم به دنبال به راه انداختن جنگ صلیبی دوم هستند و چون نیروی در دنیا ـ به خاطر خصلت نژاد گرایی ـ  کم است، دوباره مسیحی ها را سپر خود می­کنند، ولی این بار با همه تلاشهایشان مسیحیت زیر بار نمی­رود.

بنده نیز مقایسه بین کارلس و گاردوی را قبول ندارم؛ ولی در اینجا می­خواهیم دو مثال بیاورم: یک مثال از کسانی است که در میدان مبارزه ـ آن هم مبارزه نظامی در دنیای شرق ـ بودند (کارلس) و گرایش یکی از شخصیتهای شاخص آنان به اسلام، علامت گرایش فوج عظیمی از طرفداران کمونیزم به اسلام است. توجه داشته باشید که مسلمان بودن گاردوی علامت گرایش طبقه اجتماعی او به اسلام نیست؛ ولی گرایش شخصی مثل کارلس به معنویت، گرایش یک طبقه اجتماعی است. مثال یکی از طلاب خارجی حوزه علمیه قم یعنی احسان طبری است که واقعاً در غرب تأثیر گذار بود او قبل از آن یکی از 50 عضو آکادمی علوم شوروی و تئوریسین بزرگ کمونیست­ها بوده است! تمدن غرب با تکیه بر شهوات مادی در لیبرال دموکراسی و شرق با تکیه بر غضب مادی در سوسیال کمونیزم در حال منزوی کردن، معنویت بوده و هستند اما وجدان عمومی بشر به حدی از ارتقاء رسیده است که دیگر قانع نمی­شود و علائم آن هم در حال ظهور است. بنابراین ظهور این گرایش صرف مسلمان شدن چند نفر شاخص نیست بلکه گرایش به معنویت و گرایش به انتقاد از غرب در حال رشد است؛ همانند تفکر مرحوم شهید آوینی که البته اگر با بی­انصافی این تفکر را به هایدگر نسبت ندهیم، چون هایدگر از منظر دیگری نقل می­کند.

ما به این سخن انتقاد داریم که می­گوید انبیاء همان طور که تعالیم معنوی را آورده­اند، آموزه­های مورد نیاز حیات اجتماعی بشر را هم آورده­اند؛ و البته مقصود آنان همان زندگی ساده و بسیط است. از طرفی نیز اعتقاد ما این نیست که آن چه بعد از انقلاب صنعتی و رنسانس رخ داده است انحراف است و باید به ما قبل رنسانس برگشت. ما می گوییم باید تمدن غرب را در تمدن اسلامی منحل کرد و اسلام قدرت انحلال آن را دارد.

2 ـ دستیابی به دو انقلاب فرهنگی و اقتصادی چشم انداز آینده انقلاب اسلامی ایران

انقلاب سه گونه است: انقلاب فرهنگی، انقلاب سیاسی و انقلاب اقتصادی. انقلاب سیاسی با توبیخ از سر می­گذرد، و چالش دنیای اسلام با غرب اگر مقداری جلوتر رود قطعاً به معنی غلبه انقلاب سیاسی است؛ ولی دو انقلاب دیگر هم مورد نیاز است. به نظر اینجانب انقلاب فرهنگی، هم در حوزه و هم در دانشگاه در حال رخ دادن است و علامت آن این است که قبلاً مقاومتها در برابر همین حرف، بسیار جدی بود ولی امروز چه در حوزه و چه در دانشگاه طرف دار دارد. چرا؟ چون انقلاب سیاسی در مسیر خود به جلو، گمان می­برد که می­تواند فرهنگ قبلی را به کار گیرد و به مقاصد خود برسد؛ ولی کم کم به جایی می رسد که تعارض میان آن فرهنگ و ایده­ها آشکار می­شود. این جاست که در این شرایط، دو راه پیش می­آید: یکی این که ما دست از ایده­هایمان برداریم و این حرف خود را که اسلام در حوزه عدالت اجتماعی و در مقیاس جهانی حرف دارد پس بگیریم و توبه نامه بنویسیم، که بعضی­ها الان می­نویسند و یا راه دیگر را بپیمائیم که خط کشیدن بر روی علم سکولار است. این مسیر راه طرفداران انقلاب اسلامی است. این که رهبر بزرگوار تأکید برمولدی شدن می­کنند به همین خاطر است. راه دوم مولد شدن تغییر جهت است؛ تا دانشگاه یا محافل دینی مولد نشوند، نمی­توانند به طرف علوم دینی تغییر جهت بدهند. بنابراین گام دوم انقلاب این است که باید در مفهوم بنیادین حوزه، تکامل ایجاد کرد. نمی­گوییم تحول؛ بلکه می­گوییم باید تکامل ایجاد کرد. یعنی باید در علم و مبانی اصول که مرکز استناد می­باشند باید تکاملا ایجاد شود. علم اصول موجود، کفاف استنباط و فهم دین حداکثری را نمی­دهد و زمینه­های این تحول کم کم در حوزه پیدا می­شود البته این تحول به معنی انفعال بر محور تعبد به وحی نیست، منطق و تفکر در دین هم باید تکامل پیدا کند.

حوزه امروز با حوزه 200 سال قبل خیلی فاصله دارد. به عقیده بنده، حوزه در کنار انفعال که همیشه او را تهدید می­کند، در معرض یک زاد و ولد جدید است و آن نوگرایی اسلام است. در دانشگاه هم زمینه­های این تحول پیدا می­شود. بنابراین بعد از این که انقلاب فرهنگی اتفاق افتاد، اندیشه، (=تفقه) شما به عرصه­ای می­رسد که می­توانید بدون حکومت استنباط کنید. حکمت حکومتی، عرفان اجتماعی و فقه حکومت می­خواهد. حکمت ما حکومتی نیست. فلسفه­ای که در حوزه است، اصلاً ناظر به عمل اجتماعی نیست. بحث در هستی محض و مجرد است که کاری به کنترل عینیت ندارد؛ در حالی که در علوم غربی تحول از فلسفه هایشان شروع شده است. اخلاق اجتماعی، اخلاق سازمانی، عرفان سازمانی، فقه حکومتی و فقه اداری در کار نیست. با رساله که مناسک عبادی فرد است و در جای خود هم خیلی محترم و مقدس است، نمی­توان رفتار حکومت را قاعده مند کرد. از مهدی نراقی کسی توقع ندارد عرفان اجتماعی ایجاد کند. نوشته هایش از سر آن زمان هم زیادی است.حوزه باید بدون انفعال وارد این فضاها شود؛ نه این که علوم غربی را بخواند و نه این که معرفتهای حسی، معرفتهای دینی را سازمان­دهی می­کنند. باید منطق دینی و معرفت تکامل یافته معرفتهای دینی را تکامل دهد و معرفت دینی، محور منظومه معرفتهای دیگر شود. تعامل درست است ولی متغیر توسعه ایمان باید تکامل پیدا کند؛ نه بر محور توسعه اخلاق مادی و این نقطه مقابل نظریه غرب گرایی است که می­گوید تکامل اخلاق مادی، توسعه نیاز مادی می­آورد و توسعه تحقیقات، علوم و فناوری هم بر روی توسعه معرفت دینی تأثیر می­گذارد.

توسعه اخلاق فرهنگی به ایمان، ظرفیت منطق را رشد می­دهد و ظرفیت منطق، توسعه معرفت دینی می­آورد و توسعه معرفت دینی مبنای منظومه معارف می­شود و همه آنها، علوم دینی به معنای نقلی می­شود. ما هیچ وقت نمی­گوییم چیزی که بنیادی می­شود نقلی است، معنی ندارد بگوییم چیزی که بنیادی است نقلی می­شود؛ ولی دین می­تواند از سکولار بودن بیرون بیاید. پیش فرضها و روش آن تغییر کند.

بنابراین اگر ما انقلاب فرهنگی کردیم آن وقت انقلاب صنعتی اتفاق می­افتد و در نتیجه تکنولوژی و فناوری و محصولات هم تغییر می­کند. به اعتقاد من ظرفیت انقلاب اسلامی چنین ظرفیتی است.

انتقاد من به بعضی از عزیزان همین است که احساس می­کنند ما در چنبره جهانی سازی لیبرال دموکراسی گرفتار شده­ایم. اتفاقاً این طور نیست؛ پتانسیلی که انقلاب اسلامی در دنیا ایجاد کرده، پتانسیلی است که می­تواند منتهی به انقلاب فرهنگی و اقتصادی شود و اثبات این نظریه احتیاج به گفت و گوی بیشتر و دقیقتری دارد.